Дебелината е болест од пандемски размери, која станува се поголем социо-економски проблем во светот. Бројот на луѓе со прекумерна тежина и дебели луѓе во Европската унија (ЕУ) е двојно зголемен во последните 20 години, Секое петто лице е дебело, а повеќе од 50 проценти од населението е со прекумерна тежина или дебели. Сведоци сме на пад на наталитетот, а со тоа и прашањето за дебелината добива на значење, бидејќи е познато дека дебелината е хронично заболување и ризик фактор за разни хронични незаразни болести, кои, покрај бројните компликации, ја намалува и плодноста.
Што е дебелина?
Дебелината е болест на прекумерна акумулација на масно ткиво во телото. Болеста најчесто се дефинира врз основа на индексот на телесна маса (БМИ). БМИ е број кој се добива со делење на телесната маса на една личност во килограми со квадратот на неговата висина во метри.
Пример: Лице со висина од 170 см и телесна тежина од 70 кг
БМИ = 70 кг: 1,7 м2
БМИ = 70 кг: 2,89 м2 = 24,2 кг/м2
Во зависност од вредноста на БМИ, ги разликуваме следните категории на телесна маса:
BMI kg/m2 Категорија на индекс на телесна маса
<18,49 Недоволна телесна маса (потхранетост)
18,49 – 24,99 Нормална телесна тежина
25- 29,99 Вишок на телесна маса
> 30 Дебелина
БМИ не е најсовршеното мерило за нивото на исхрана на телото, бидејќи, на пример, многу мускулестите луѓе можат да имаат високи вредности на БМИ без да бидат дебели. Методите како што се густинометрија на Х-зраци со двојна енергија, компјутерска томографија и магнетна резонанца можат да обезбедат попрецизни мерења на пропорцијата на масното ткиво во телото. Овие методи се користат речиси исклучиво за истражувачки цели, додека БМИ е доволен за клиничка пракса.
Во последните десет години се сфати дека ризиците не зависат само од степенот на дебелина, туку дека е важна и распределбата на масното ткиво во телото.
Според распределбата на масното ткиво, разликуваме неколку видови на дебелина. Висцерален или андроиден тип, во кој масното ткиво се акумулира во форма на јаболко, масното ткиво се акумулира во пределот на абдоминалното ткиво и абдоминалните органи. Кај гиноидниот тип, масното ткиво се акумулира во облик на круша, односно се таложи субкутано во пределот на колковите и горниот дел од нозете. Висцералното масно ткиво е метаболички многу активно и лачи воспалителни фактори во крвта, па затоа е поопасно од поткожното масно ткиво, кое е метаболички неутрално. Насобраното висцерално масно ткиво го зголемува ризикот од метаболички компликации – отпорност на инсулин, т.е. отпорност на дејството на инсулинот, дијабетес тип 2, висок крвен притисок, кардиоваскуларни заболувања, безалкохолни масни заболувања на црниот дроб, апнеја при спиење и други компликации. Абдоминалниот обем ( обем на струк ) поголем од 80 cm кај жените и поголем од 94 cm кај мажите го зголемува ризикот од метаболички компликации на дебелината.
Намалената физичка активност и неправилната исхрана се главните причини за дебелеење Покрај генетските и еколошките фактори, за дебелината придонесува и однесувањето, односно начинот на живот. Општо е прифатено дека дебелината е резултат на диспропорција на внесот и потрошувачката на енергија во телото. Едноставно кажано, телото внесува повеќе храна отколку што е потребно за активност и одржување на виталните функции. Мала дневна енергетска дискрепанца како што е внесот на 8 kcl повеќе од дневните потреби по триесет години ќе ја зголеми телесната маса за 10 kg.
Телото складира вишок, непотребна енергија во форма на резерви на маснотии, во кои човечкото тело е многу поефикасно отколку во потрошувачката на резерви на маснотии. Во високоцивилизираните општества храната е лесно достапна и јадењето надвор од домот е вообичаено, а потребата за физичка работа е значително намалена. Седечкиот начин на живот доминира во нашето секојдневие, а повеќето научници веруваат дека начинот на живот е единствениот виновник за денешната пандемија на дебелина. Желбата на човекот да си го направи животот поудобен доведе до намалување на физичката активност, а со тоа и потрошувачката на енергија, додека навиките во исхраната останаа исти, па исхраната (дневниот внес на енергија) не е прилагодена на потрошувачката на енергија.
Дебелина и репродукција
Дебелината кај жените, особено висцералниот тип, т.н абдоминална маст, предизвикува отпорност на инсулин (отпорност на дејството на инсулинот) и доведува до зголемување на концентрацијата на тестостерон (машки полов хормон) во крвта и нарушување на репродуктивната функција на јајниците. Покрај тоа, бројни други фактори предизвикуваат намалена плодност кај дебелите жени.
Кај жените со прекумерна тежина, функцијата на фоликулите во јајниците е нарушена, а јајце клетките се со послаб квалитет. Ендометриумот, односно слузницата на матката, помалку ја поддржува функцијата на одржување на нормална бременост, поради што стапката на имплантација на ембрионот во слузницата на матката е намалена, а спонтани абортуси се почести.
Дебелите жени дополнително се изложени на ризик од гестациски дијабетес (дијабетес за време на бременоста) и висок крвен притисок за време на бременоста. Децата се раѓаат со прекумерна родилна тежина, а можни се и вродени малформации (генетски предизвикани нарушувања). Дебелината кај жените е поврзана и со почести компликации при породување – продолжено породување, предвремено раѓање и носење на детето, а понекогаш е потребно породувањето да се заврши хируршки. По породувањето, жените со дебелина често остануваат подолго во болница, а се јавуваат и воспаленија, крварење и нарушувања на доењето.
Дебелината го влошува синдромот на полицистични јајници, не толку ретко пореметување кај жените, за кое е познато дека има негативен ефект врз репродуктивната функција. Кај дебелите жени, покрај горенаведеното, послаби се и резултатите од медицински потпомогнатото оплодување.
Поради дебелината, мажите може да имаат и нарушување на сексуалната функција што се манифестира како еректилна дисфункција. Често е и хипогонадизмот, состојба во која машката полова жлезда (тестисот) не е во состојба да произведе физиолошка концентрација на главниот машки полов хормон тестостерон и доволно добра сперма за оплодување.
Отпорноста на инсулин е карактеристика на дебелината кај мажите, како и кај жените. Масното ткиво го претвора тестостеронот во естрогени, женски полови хормони, па затоа во крвта има повеќе естроген отколку тестостерон, што кај мажите клинички се манифестира со зголемување на волуменот на градите (гинекомастија). Зголемената концентрација на естроген, но и други фактори од масното ткиво како што е лептинот, го попречуваат нормалното функционирање на оската хипоталамус-хипофиза-тестис, важна за нормалната функција на машката полова жлезда, што доведува до намалена плодност.
Превенцијата и третманот на дебелината, додека ги намалува другите здравствени ризици, ја подобрува и репродуктивната функција.
Дебелината несомнено влијае на плодноста и кај жените и кај мажите. Затоа е важно мажите и жените да ја одржуваат својата телесна маса во рамките на препорачаните вредности на БМИ од 19 – 24,9 kg/m2. Ако проблемот е веќе присутен, болеста треба да се третира. Здрав начин на живот – исхраната со намалена енергетска вредност и физичката активност се од најголема важност за промена на оваа состојба и навиките за животниот стил на поединецот, што доведува до подобрување на репродуктивната функција и намалување на сите други здравствени ризици на лицата со дебелина.